Türkiye’de Yerleşme ve Özellikleri

Anadolu yarımadası bulunduğu jeopolitik konumu özellikleri nedeniyle tarihin başından bu yana çeşitli kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Antalya’daki Karain mağarası (Paleotik-Yontma Taş Çağı), Kayseri’de Kültepe (En eski ticaret merkezi), Şanlıurfa’da Göbeklitepe ( En eski inanç merkezi ), Anadolu’daki ilk şehir yerleşmesi neolitik döneme ait Konya – Çatalhöyük örnek verebileceğimiz bazı eski yerleşmelerdir.

KIRSAL YERLEŞMELER

BÜYÜKLÜKLERİNE GÖRE KIRSAL YERLEŞMELER

Belde / Kasaba

• Nüfusu 2.000 – 10.000 arasındadır.
• Köy ile kent arasında geçiş özelliğindedir.
• Temel ekonomik faaliyet tarım ve hayvancılıktır.
• Köy ve Köy altından farklı olarak el sanatları gelişmiştir. (Marangozluk, dericilik vb.)

Köy Yerleşmeleri

• Nüfusu 0 – 2.000 arasındadır.
• İdari yapılanma sistemi içindeki en küçük yerleşim birimidir.

Köy Altı Yerleşmeler

• İdari açıdan köye bağlı nüfus ve hane sayısı çok az olan kalıcı ya da geçici kırsal yerleşme türüdür.

SÜRELERİNE GÖRE KIRSAL YERLEŞMELER

Kalıcı Köy altı yerleşmeler

• Ç ->iftlik
• M->ezra
• D->ivan
• M->ahalle

Kalıcı köy altı yerleşmeler ÇiMDiM şeklinde kodlanabilir

* Çimmek: Anadolu’da genellikle yıkanmak şeklinde kullanılan bir kelimedir:

ÇİFTLİK: Geniş tarım arazilerinde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı özel mülke ait köy altı yerleşme türüdür. Genellikle Trakya, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu’da yaygındır.

MEZRA: Tarım ve hayvancılığın yapıldığı köy altı yerleşmelerdir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaygın olarak görülürler.

DİVAN: Samsun – Bolu hattında görülen, tahıl tarımının yapıldığı mahalle tipindeki köy altı yerleşmelerdir.

MAHALLE: Ev sayısının 5-30 arasında değiştiği, köy altı yerleşmeler içerisinde en büyük ve zamanla gelişerek köy olmaya en uygun olan yerleşme tipidir. Batı Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Batı Anadolu’da yaygındır.

Geçici Köy altı yerleşmeler

• Yayla
• Kom
• Oba
• Ağıl
• Dalyan
• Dam

YAYLA: En önemli ve yaygın geçici köy altı yerleşmelerden biridir. İlk yaylacılık faaliyetleri hayvancılık için yapılmıştır. Ancak sonraları Karadeniz Bölgesinde turizm ve hayvancılık faaliyeti, Akdeniz’de ise sıcaktan kaçma, turizm ve hayvancılık faaliyeti olarak kullanılmaktadır. DOKAP projesinin alt projesi olan YEŞİL YOL projesi Doğu Karadeniz deki yaylaları yaya yolu ile birleştirme projesidir.

En çok yaylacılık faaliyetleri; Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde yapılmaktadır.

KOM: Doğu Anadolu Bölgesi’nde hayvancılık faaliyetleri için kurulmuş geçici yerleşmelerdir. Yerleşmelerde hayvan barınakları ve çoban evleri bulunur.

OBA: Özellikle Akdeniz Bölgesi’nde görülen göçebe çadır tipi yerleşmelerdir. Yerleri sabit değildir.

AĞIL: Genellikle küçükbaş hayvancılığın yapıldığı yerleşmelerdir. Etrafı duvar ve çitlerle ya da duvarlarla çevrili üstü açık yerleşmelerdir. G.Doğu Anadolu, D. Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde yaygındır.

DAM: Ege bölgesi, Göller Yöresi, Gökçeada ve Bozcaada’da yaygın olarak görülen ve daha çok hayvancılık faaliyetlerinin yürütüldüğü. Hayvancılığın yanı sıra küçük çaplı tarımsal faaliyetlerin yapıldığı yerleşmelerdir.

DALYAN: Balıkçılık faaliyetlerinin yürütüldüğü köy altı yerleşme türüdür.

TÜRKİYE’DE DOKULARINA GÖRE YERLEŞMELER

• Toplu Yerleşmeler
• Dağınık Yerleşmeler
• Çizgisel Yerleşmeler
• Dairesel Yerleşmeler

Toplu Yerleşmeler: Arazinin düz, yer şekillerinin sade su kaynaklarının sınırlı olduğu alanlarda görülür. İç Anadolu ve G. Doğu Anadolu bölgelerimizde görülür.

Dağınık Yerleşmeler: Tarım alanlarının dar, parçalı, yer şekillerinin engebeli ve su kaynaklarının çok olduğu yerlerde görülür. Türkiye’de en çok Karadeniz bölgesinde dağınık yerleşmeler rastlanır.

Çizgisel Yerleşmeler: Akarsu boylarında ve bir yol boyunca ( hat boyunca) kurulan ve uzanan yerleşmelere “ Çizgisel yerleşme” denir. Kıyı boyu yerleşmeleri de çizgisel yerleşme özelliğine sahiptir.

Dairesel Yerleşmeler: Düz arazi üzerinde kurulan dairesel yerleşmeler, konutların bir meydan etrafında toplandığı yerleşme biçimidir. Genellikle konutlar arasında kalan alan ortaklaşa kullanılır. Ayrıca bu alanda okul, ibadethane, çeşme, idari merkez ve çarşı gibi yapılar yer alır. Bu yerleşmeler aynı zamanda toplu yerleşmelerdir.

Köy Altı Yerleşmelerin ortaya çıkmasında;

• Tarım alanlarının köyden uzak olması
• Köy içi anlaşmazlıklar
• Devlet arazilerini tarım alanı haline getirme
• Hayvanlara otlak temini gibi nedenler vardır.

Kırsal Yerleşmelerde Kullanılan Yapı Malzemeleri

Kırsal bölgelerde konut yapımında kullanılan malzemeler doğal koşullara bağlıdır. Bu koşullar;

• İklim (Karadeniz de kerpiç malzemenin kullanılamaması gibi)
• Jeolojik yapı (Nevşehir’de arazinin volkanik olmasından dolayı volkan tüfünden ev yapılması, yâda Akdeniz’de karstik kayaların kullanılması)
• Bitki örtüsü (Karadeniz’de ahşap evlerin yaygın olması)
• Gelenek ve Kültürel değerler
• Ekonomik seviye

AHŞAP MESKENLER:

• Orman yönünden zengin, nemli iklim bölgelerinde görülür.
• En yaygın Karadeniz Bölgesinde görülür.
• Yağış miktarı fazla olduğu için çatıları diktir.

KERPİÇ MESKENLER:

• Kurak ya da yarı kurak bölgelerde karasal iklimin hâkim olduğu yerlerde görülür.
• Killi toprağın samanla karıştırılıp çamur haline getirilmesi ve güneşte kurutulması sonucunda elde edilir.
• İç Anadolu, Doğu Anadolu ve G. Doğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.

 

TAŞ MESKENLER:

• Taşın bol olduğu yerlerde meskenlerde yapı malzemesi olarak kullanılır.
• Türkiye’nin her bölgesinde taş meskenlere rastlanır.
• Akdeniz ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.

Türkiye’deki en eski yerleşim yerleri;

• Antalya -> Karain, Beldibi, Perge
• Konya -> Çatalhöyük
• Burdu -> Hacılar
• Kayseri -> Kültepe
• Yozgat -> Alişar
• İzmir -> Milet, Efes, Selçuk
• Çorum -> Alacahöyük, Hattuşaş

TÜRKİYE’DE KENTSEL YERLEŞMELER

BÜYÜKLÜKLERİNE GÖRE

Küçük Şehirler:

Nüfusu 10.000 – 100.000 arasında olan şehirlerdir.

Orta Ölçekli Şehirler:

Nüfusu 100.000 – 750.000 arasından olan şehirlerdir

Büyük Ölçekli Şehirler:

Nüfusu 750.000 – 1 Milyon arasından olan şehirlerdir.

Metropol: 1 milyon – 10 milyon

Megapol: 10 milyonun üzeri

FONKSİYONLARINA GÖRE YERLEŞMELER

• Tarım Kentleri: Rize, Yozgat, Amasya, Adıyaman, Niğde, Nevşehir, Aydın, Kilis, Tarsus, Ödemiş vb.
• Sanayi Kentleri: İstanbul, İzmir, Adana, Bursa, Gaziantep, Karabük, Kırıkkale, İskenderun, Ereğli vb.
• Madencilik Kentleri: Zonguldak, Batman, Seydişehir, Soma, Yatağan, Elbistan, Divriği, Murgul vb.
• Turizm: Muğla, Antalya, Çeşme, Van, Bodrum vb.
• Liman: İstanbul, İzmir, Samsun, Mersin, Trabzon vb.
• Ticaret: İstanbul, İzmir, Kayseri Gaziantep vb.
• İdari: Ankara
• Askeri: Malatya, Kars, Erzurum, Kayseri, Erzincan, Sarıkamış vb.
• Eğitim: Eskişehir, İstanbul vb.
• Dini: Ş.Urfa, Konya vb.