Bu dersimizde Türkiye’deki akarsular ve akarsuların genel özellikleri konusunu detaylı bir şekilde işleyeceğim.
Akarsu Havzası nedir: Bir akarsuyun kollarıyla su topladığı alana Akarsu havzası denir.
Açık Havza nedir: Akarsu suyunu denize ulaştırabiliyorsa açık havza durumundadır.
Kapalı Havza nedir: Akarsu suyunu deniz yerine bir göle döküyorsa ya da kuruyorsa kapalı havza durumundadır.
Akarsuyun Debisi (Akım) nedir: Akarsuyun belli bir kesitinden saniyede geçen su miktarının metreküp cinsinden değeridir. Akarsuyun debisinin yüksek olması onun bol su taşıdığının ve hızlı aktığının göstergesidir. Debi iklime ve yer şekillerine bağlıdır.
Akarsu Rejimi nedir: Akarsuyun debisinin yıl içinde gösterdiği değişikliklerdir. Akarsu yıl boyunca her mevsim birbirine yakın miktarda su taşıyorsa rejimi düzenlidir. Karadeniz bölgesinde doğup orda denize dökülen akarsuların rejimleri düzenlidir.
Ülkemizde en etkili olan dış kuvvet akarsulardır.
Akarsularımızın genel özellikleri
Kaynağını kıyı dağlarından alan akarsuların boyları kısadır. (Özellikle Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerindeki akarsular.)
Akarsularımızda taşımacılık ve ulaşım yapılamaz (Bartın Çayı Hariç). Bunun nedeni akarsularımızın debilerinin yüksek olması ve rejimlerinin düzensiz olmasıdır.
Türkiye ortalama yükseltisi fazla ve engebeli bir ülkedir. Bu yüzden ülkemizdeki akarsuların akış hızları fazladır bu yüzden;
Aşındırma gücü ve taşıdıkları alüvyon miktarı fazladır
Hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır
Akarsularımız kar erimelerinden dolayı yıl içinde en fazla sularını ilkbahar mevsiminde taşırlar.
Akarsularımızdan enerji üretiminde, tarımda sulamada, içme suyu kullanımında ve balıkçılıkta yararlanılır.
AKARSUYUN SEL ve SU TAŞKINI POTANSİYELİ
Akarsuyun sel ve su taşkını potansiyelini etkileyen iki ana faktör bulunur.
1- ) Yerşekilleri
a. ENGEBE AZ İSE –> SEL ve SU TAŞKINI POTANSİYELİ FAZLA OLUR
Engebenin az olduğu alanlarda akarsu sığ (derin olmayan) yatakta aktığı için az bir yağışta bile yatağını taşırarak sel ve taşkınlara neden olur. Ör; Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük e Büyük Menderes, Asi
b. ENGEBE FAZLA İSE –> SEL POTANSİYELİ AZ OLUR
Engebenin fazla olduğu yerlerde akarsu derin vadilerde aktığı için yağış aşırı olmadığı takdir de sel ve su taşkını gerçekleşme ihtimali az olur. Ör; Doğu Anadolu Bölgemizde akan akarsuların sel ve su taşkını potansiyelleri az olur
2- ) İklim
YAĞIŞ miktarının aşırı olduğu yerlerde akarsu dar ve derin bir vadide aksa bile sel ve taşkın meydana gelecektir. Karadeniz bölgesindeki akarsuların dar vadilerde aklamalarına rağmen aşırı yağış yüzünden sel ve su taşkını yüksek olan akarsulardır.
Kaynağını Doğu Karadeniz’den alıp Gürcistan’ın Batum şehrinden denize dökülür.
Üzerinden Türkiye’nin en Derin Barajı olan Deriner Barajı bulunmaktadır. Deriner Barajı, 249 metre gövde yüksekliği ile Türkiye’ nin en yüksek, Dünya’ nın 6. yüksek barajıdır.
Ayrıca Yusufeli Barajı’nın yapımı devam ediyor. Tamamlandığında 270 metre ile Türkiye’nin en yükseği ve Dünya’nın en yüksek 3. Barajı olacak.
ÇORUH nehri ayrıca Türkiye’de rafting sporunun en fazla
Bartın Çayı
Üzerinde küçük ölçekli taşımacılık yapabildiğimiz nehirdir.
Kızılırmak
Kendi sınırlarımız içinde en uzun akarsuyumuzdur.
Bulanık akmasının nedeni toprak özelliği ile birlikte İç Anadolu’nun şiddetli erozyona uğrayan toprağını taşımasıdır.
Sakarya Nehri
En fazla bölgede akan akarsu olma özelliği taşır.
Havzasında sanayinin gelişmesi ve nüfusun fazla olmasından dolayı en kirli akan nehirlerimizden birisidir.
Susurluk Nehri
Akış hızı ve enerji potansiyeli düşüktür.
Meriç Nehri
Kaynağını Bulgaristan’dan alır.
Marmara Bölgesinden Ege Denizine dökülür.
Yunanistan ile doğal sınırımızı çizer.
Meriç Nehri sel ve su taşkını potansiyeli fazla olan bir nehirdir. Bunun nedenleri;
Bulgaristan’ın yağışın çok olduğu zamanlarda Meriç nehri üzerindeki barajların kapaklarını açması
Meriç nehrinin sığ yatakta akmasıdır.
Bakırçay
Gediz
Küçük Menderes
Büyük Menderes
Ege bölgesinde ki graben ovalarda aktıkları için yatak eğimleri çok azdır.
Menderes çizerek akarlar.
Üzerlerinde kopuk mendereslere rastlanır.
Sık yatak değiştirirler.
Akış hızları ve hidroelektrik potansiyelleri azdır.
Doğrudan sulama için elverişlidir.
Sel ve su taşkını potansiyelleri fazladır.
Gediz nehri İzmir körfezini doldurduğu için yatağı insanlar tarafından değiştirilmiştir
Dalaman
Eşen
Aksu
Köprü
Manavgat
Batı Akdeniz’de akan bu akarsular karstik kaynaklarla beslenirler.
Bu yüzden yaz döneminde yağış olmasa da su taşımaya devam edebilirler.
Çoruh nehrinden sonra Türkiye’de rafting sporunun yapıldığı önemli nehirlerdir.
Asi
Kaynağını Lübnan dağlarından alır. Türkiye’ye giriş yaptıktan sonra amik ovasını sular ve Hatay / Samandağ’dan Akdeniz’e dökülür.
Akdeniz bölgesinin diğer akarsularına göre ters akar. Bunun nedeni yer şekilleridir.
Düz bir yerde aktığı için sel ve su taşkını potansiyeli yüksektir.
Fırat
Dicle
Kaynağını Türkiye’den alıp Basra denizine dökülürler.
Hidroelektrik enerji potansiyelleri çok yüksektir.
Fırat nehri üzerinde Türkiye’nin en büyük üç barajı bulunur. (Atatürk, Keban, Karakaya)
Dicle ve Fırat nehirleri Basra körfezine dökülmeden önce birleşir ve Şattül Arap ismini alırlar.
Zap Suyu
Kaynağını Türkiye’den alır ve Irak’ta Dicle nehri ile birleşir.
Türkiye’nin en temiz akarsuyudur.
Aras
Kura
Arpaçay
Aras ve Kura nehirleri Kaynağını Türkiye’den alır Hazar Gölüne dökülürler.
Arpaçay nehri Çıldır gölünden doğar Ermenistan ile sınır çizdikten sonra Aras nehri ile birleşir.
Aras nehri Arpaçay ile birleştikten sonra Ermenistan sonrasında Nahcivan (Azerbaycan) ile sınır oluşturur.
