Türkiye’de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri

Bu dersimizde Türkiye’de akarsuların aşındırarak ve biriktirerek oluşturdukları yer şekillerini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

VADİLER

1. Çentik (Kertik)VadiEğimin fazla olduğu yerlerde akarsuların “ V “ profilinde aşındırarak oluşturduğu vadilerdir. Bu vadiler ‘de baraj yapımı kolay olur. Doğu Anadolu Bölgesi gibi dağlık ve eğimli alanlarda bu vadilere sık rastlanır.
2. Boğaz (Yarma) Vadi Dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde akarsuların dağları yararak oluşturdukları boğazlardır.
3. Kanyon Vadi Genellikle eriyebilen kayaçların bulunduğu arazilerde vadi yamacını oluşturan yatay tabakaların dirençlerinin farklı olması nedeniyle, farklı seviyede aşınmasıyla oluşan basamaklı yamaçlara sahip vadilerdir.En güzel örneklerinden biri, Köprü çayının aşındırması ile oluşan Köprülü Kanyon’dur.
   DİKKAT !

   Dünya’nın en uzun ikinci kanyonu Uşak’taki “ULUBEY “Kanyonudur.
4. Geniş Tabanlı (Tabanlı ) Vadi

Eğimin az olduğu yüzeylerde akan akarsuların yatağını yana doğru aşındırması ile oluşur. Ege Bölgesindeki grabenlerde akan akarsularda görülür

PLATOLAR

Akarsu aşındırması ile oluşan etrafına göre yüksek düzlüklere denir. Türkiye’de platoların fazla olmasının nedeni. 2. Jeolojik zamandaki düzleşme ve 3.-4. Jeolojik zamandaki toptan yükselmelerdir.

Platolar konusunu daha önceki derslerimizde detaylı bir şekilde işlemiştik. Platolar ile ilgili Detaylı yazıya aşağıdaki bağlantıdan ulaşabilirsiniz.

PERİBACALARI

Karma oluşumlu yerşekilleridir. İç kuvvetler (volkanizma) ve dış kuvvetler (Akarsu) birlikte oluşuturmuşlardır.

Türkiye’de peribacaları Nevşehir (Ürgüp, Göreme), Kula tepeleri (Manisa), Van ve Erzurum’da bulunmaktadır.

DİKKAT !

Malzeme iç kuvvetler tarafından şekil akarsu ve sel suları tarafından verilmiştir. Rüzgar peribacalarının oluşumunda dolaylı etkiye sahiptir.

ŞELALE – DEV KAZANI

Eğimin fazla olduğu yerlerde akan akarsuların yüksekten dökülmeleri ile şelaleler oluşur.  Şelale altında suyun aşındırması ile oluşan oyuklara dev kazanı denir.

KIRGIBAYIR (BADLANDS)

Bitki örtüsünün cılız olduğu eğimli yüzeylerde sel sularının oluşturduğu eğimli arazilerdir. İç Anadolu Bölgesinde rastlanılır. Üzerinde tarım yada diğer faaliyetler yapılamaz.

AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

BİRİKİNTİ KONİSİ ve YELPAZESİ

Dağ yamaçlarından inen suların, eğimin azaldığı dağ eteklerinde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle birikinti konileri, bunların genişleyerek yayvan bir şekil alması ile birikinti yelpazeleri oluşur.

TABAN SEVİYESİ OVASI

Genellikle deltaların gerisinde kara üzerindeki biriktirmelerle oluşurlar. Bu ovalar üzerinde akarsu büklümler yaparak denize dökülür.

DAĞ ETEĞİ OVASI

Birikinti yelpazelerinin genişleyerek birleşmesiyle oluşan dalgalı düzlüklerdir. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı yerlerdir.

DAĞ İÇİ OVASI

Dağ eteği ovalarının birbirlerine bağlanması ile oluşur. Elazığ ve Malatya ovaları örnek gösterilebilir.

DELTA OVASI

Genellikle deltaların gerisinde kara üzerindeki biriktirmelerle oluşurlar. Bu ovalar üzerinde akarsu büklümler yaparak denize dökülür.

Delta ovalar ile ilgili daha önceki derslerimizde ayrıntılı bir ders anlatımı yapmıştık. O derse aşağıdaki bağlantıdan ulaşabilirsiniz.

IRMAK ADASI

Akarsuyun eğiminin ve hızının azaldığı yerlerde, akarsu taşıdığı malzemeleri kendi yatağı içinde akarsuyun içinde biriktirir. Akımın arttığı dönemlerde bu adacıklar kaybolurken, akımın azaldığı dönemde bu adacıklar tekrar belirir.

AKARSU AŞINDIRMASININ ve BİRİKTİRMESİNİN BİRLİKTE ETKİLİ OLDUĞU ŞEKİLLER

MENDERES (BÜKLÜM)

Eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun S şekline kıvrım çizerek akmasıyla oluşan şekillerdir. Hem akarsu aşındırması hem de biriktirmesi vardır.Menderes oluşturan akarsuların;

• Boyları uzamıştır.
• Yatak eğimleri azdır.
• Akış hızı azalmıştır
• Enerji potansiyeli azalmıştır.
• Sel ve Su taşkını potansiyeli artmışıtır.
• Doğrudan sulama için elverişlidir.
• Sık yatak değiştirirler
• Üzerilerinde kopuk mendereslere rastlanır.

DİKKAT !

Ege Bölgesinde yer alan grabenlerde akan Küçük ve Büyük menderes nehirleri ülkemizde mendereslere en güzel örneklerdir.

SEKİ (TARAÇA)

Akarsuların herhangi bir nedenle canlanarak ve yataklarını yeniden aşındırarak oluşturdukları basamaklı şekillerdir. Oluşumunda epirojenez veya iklim etkilidir.