Sevgili arkadaşlar bu dersimizde İklimin en temel elemanı olan sıcaklığın iklim üzerindeki etkilerinden bahsedeceğiz.
Sıcaklığın Dağılışını Etkileyen Faktörler
- Güneş Işınlarının Düşme Açısı (Enlem, Boylam(Günün saatleri), Mevsimler, Eğim, Bakı)
- Güneşlenme süresi
- Yükselti
- Rüzgârlar
- Atmosferdeki Nem miktarı
- Kara ve denizlerin dağılışı
- Okyanus Akıntıları
- Bitki Örtüsü
GÜNEŞ IŞINLARININ GELİŞ AÇISI
- Güneş ışınları ekvator ve çevresine büyük açılar ile gelirken kutuplar ve çevresine eğik açılarla gelir. Bunun nedeni dünyanın yuvarlak olmasıdır.
- Güneş ışınlarının dik geldiği yerlerde sıcaklık fazla, eğik geldiği yerlerde ise sıcaklık daha azdır. Bunun nedenleri;
- Güneş ışınlarının aldığı yol-> Dik gelince yol kısa, Eğik gelince yol uzun olur.
- Atmosferdeki tutulma oranı-> Dik gelince tutulma az, Eğik gelince tutulma fazla olur.
- Güneş ışınlarının ısıtması gereken yüzeyin büyüklüğü-> Dik gelince ısıtması gereken yüzey az, Eğik gelince ısıtması gereken yüzey fazla olur.
a) Enlem (Dünya’ nın şekli):
Ekvatordan kutuplara gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısı dünyanın şeklinden dolayı azalır ve sıcaklık azalır.
Enlem – Sıcaklık ilişkisine örnekler:
-
-
- Kutuplardan soğuk, ekvatordan sıcak rüzgârların esmesi
- Denizlerin tuzluluk oranlarının ekvatordan kutuplara doğru azalması
- Kalıcı kar alt sınırının (Toktağan Kar Sınırı) ekvatordan kutuplara doğru azalması
- Ormanların yapraklarının ekvatordan kutuplara doğru geniş, karışık ve iğne yapraklı olması
- Orman üst sınırının kutuplara doğru azalması
-
Enlem – Sıcaklık ilişkisine Ters düşen örnekler:
-
-
- Kuzeybatı Avrupa kıyılarının orta Avrupa kıyılarından daha sıcak olması
- Kışın Ankara’nın Samsun’dan daha sıcak olması
- En düşük sıcaklıkların Kutup Noktasında değil kutba yakın karalarının iç kesimlerinde olması
-
b) Mevsimler (Eksen Eğikliği, Yıllık Hareket)
Dünyanın ekseninin eğik olmasına bağlı olarak güneş ışınları yıl boyunca her yere aynı açıyla düşmez. Örneğin 21 Mart tarihinde Ekvator’a dik açılarla gelirken 21 Haziran tarihinde Yengeç Dönencesine dik açıyla gelir, 23 Eylül’de yıl içinde ikinci defa ekvatora dik gelen güneş ışınları 21 Aralık tarihinde Oğlak Dönencesine dik açı ile gelir.
Bu açının yıl içinde değişmesi yüzünde mevsimler oluşur. Örneğin 21 Haziran tarihinde Mersin’e ve tüm kuzey yarım küreye yıl içindeki gelebileceği en büyük açılarla gelen güneş ışınları, 21 Haziran tarihinde Mersin ve tüm kuzey yarım kürede yaz ayının başlamasına neden olur. 21 Aralık tarihinde ise Kuzey Yarım Küre ve Mersin’e yıl içindeki en eğik açıyla gelmesi yüzünden Kış mevsimi başlangıcıdır.
c) Dünya’ nın Günlük Hareketi (Eksen Hareketi)
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüşüne bağlı olarak güneş ışınlarının yere değme açısı gün içerisinde değişir. Sabah güneş yeni doğarken eğik açılarla gelen güneş ışınları öğlene doğru daha büyük açılarla gelmeye başlar.
d) Yer şekillerinin Eğimi ve Bakısı
-
-
- Herhangi bir yerin güneşe göre konumuna BAKI ismi verilir. Bakı yönü Kuzey Yarım Kürede genellikle Güney iken Güney Yarım Kürede Kuzey’dir.
- Türkiye’de bakı yönü güneydir ve güney yamaçlar kuzey yamaçlarımıza göre daha sıcaktır.
- Yengeç ve Oğlak Dönencesi arasında kalan yerlerde bakı yönü yıl içerisinde değişir.
-
Güneşlenme süresi uzadıkça atmosferdeki ısı birikimi artacağı için sıcaklıkta artacaktır. Ancak güneşlenme süresi sıcaklığı etkilerken sıcaklığı etkileyen diğer faktörlerde hesaba katılmalıdır. Örneğin kutuplarda 6 ay gündüz yaşanırken çok soğuk olmasının nedeni güneş ışınlarının düşme açısının çok dar olmasıdır.
GÜNEŞLENME SÜRESİ
Güneşlenme süresi uzadıkça atmosferdeki ısı birikimi artacağı için sıcaklıkta artacaktır. Ancak güneşlenme süresi sıcaklığı etkilerken sıcaklığı etkileyen diğer faktörlerde hesaba katılmalıdır. Örneğin kutuplarda 6 ay gündüz yaşanırken çok soğuk olmasının nedeni güneş ışınlarının düşme açısının çok dar olmasıdır.
YÜKSELTİ
Yükselti arttıkça sıcaklık her 200 metrede 1 derece azalır. Sıcaklığın atmosferin alt katlarından üst katlarına doğru azalmasının nedeni troposferin daha çok yerden yansıyan ışınlar ile ısınmasından kaynaklanmaktadır.
Yükselti Sıcaklık İlişkisine Örnekler;
- Dağların yüksek noktalarında kalıcı karların oluşması
- Yükseldikçe tarım ürünü çeşitliliğinin azalması ve tarım ürünlerinin olgunlaşma süresinin uzaması
- Yağışların kar biçiminde olması
- Aynı enlem üzerinde sıcaklıklar farklı olabilir. Aynı enleme sahip yerler güneş ışınlarının aynı açı ile alsa da özel konum faktörlerinden dolayı sıcaklıklar farklı olabilir. Örneğin, aynı enleme sahip İzmir ve Van kentlerinde sıcaklıkların farklı olmasının nedeni, İzmir’in denizelliğin etkisi altında olması ve yükseltisinin az olmasıdır.
- Deniz seviyesinden bir dağa çıkıldıkça geniş, karışık, iğne yapraklı ağaçların görülmesi
ATMOSFERDEKİ NEM MİKTARI
- Atmosferde bulunan nem yeryüzünün aşırı ısınmasını ve aşırı soğumasını önler.
- Nemin çok olduğu yerlerde sıcaklık farkı az olur.
- Nemin az olduğu yerlerde ise sıcaklık farkı fazla olur.
- Grafiklerde sıcaklık farkının fazla olduğu yerler için denizel, nemli iklime sahip yorumu yapılabilir.
- Sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde ise karasal bir iklim hâkimdir yorumu yapılabilir.
KARA ve DENİZLERİN DAĞILIŞI
- Karalar denizlere göre erken ısınıp erken soğur
- Denizler ise karalara göre geç ısınıp geç soğur
- Yazın aynı enlem üzerindeki denizler karalardan daha soğuk olur.
- Denizden gelen rüzgârlar yazın serinletici, kışın ılıtıcı etki yaparlar.
- Devirli olarak esen meltem ve muson rüzgârlarının oluşmasına neden olur.
- İzoterm eğrileri düzgün uzanamaz sapmaya uğrarlar.
- Kuzey Yarım Kürede karaların oranı denizlere göre daha fazladır. Bu yüzden Kuzey Yarım Kürede;
- Yıllık sıcaklık ortalaması daha yüksektir.
- Yıllık sıcaklık farklı daha fazladır.
- İzoterm eğrilerinde sapmalar daha fazladır.
- Sıcaklık kuşağı ve ılıman kuşak daha geniştir.
RÜZGARLAR
- Enlem: Ekvatordan gelen rüzgârlar sıcaklığı artırırken kutuplardan gelen rüzgarlar sıcaklığı azaltır.
- Kara ve Denizlerin Isı Özelliği: Karadan gelen rüzgârlar yazın sıcaklığı artırırken kışın azaltırlar. Denizden gelen rüzgârlar ise yazın serinletici, kışın ılıtıcı etki yaparlar.
OKYANUS AKINTILARI
Okyanus akıntılarını ayrı bir başlık altında incelemek istedim. Sıcak ve Soğuk Okyanus Akıntıları konusuna buradan ulaşabilirsiniz.
BİTKİ ÖRTÜSÜ
Bitki örtüsü sıcaklığı en az etkileyen faktördür. Ormanlık alanlarda güneş ışınları direk yer kabuğuna ulaşamaz.
