Bu dersimizde Akarsuların Oluşturduğu Yerşekilleri konusunu detaylı bir şekilde işleyeceğiz. Akarsuların Oluşturduğu Yerşekilleri dersini bitirdiğinizde Akarsuların Aşındırarak oluşturduğu ve Akarsuların biriktirerek oluşturduğu yer şekillerini, Akarsuların genel özelliklerini, Akarsular ile ilgili genel kavramları öğrenmiş olacaksınız. Ayrıca bu konuyu sınıf içerisinde işlerken kayıt ettiğim video dersi izleyebilirsiniz.
KAYNAK: Akarsuyun doğduğu yere denir.
AĞIZ: Akarsuyun denize döküldüğü yere denir.
HAVZA: Akarsuyun kollarıyla su topladığı alana denir. Eğer akarsu suyunu denize ulaştırabiliyorsa AÇIK HAVZA, suyu denize ulaşamıyorsa KAPALI HAVZA denir.
İç Anadolu bölgesinde bulunan TUZ GÖLÜ kapalı havzası Türkiye’nin en büyük kapalı havzasıdır. Bunun nedeni; Bölgenin etrafındaki yüksek dağlar, yaz sıcaklığının yüksek olması ve yağışın çok az olmasıdır.
SU BÖLÜMÜ ÇİZGİSİ: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra denir. Genellikle dağ doruklarını takip eder.
DERİNE DOĞRU AŞINDIRMA: Eğimin ve yükseltinin fazla olduğu yerlerde akarsu hızlı akar ve yeryüzünü derine doğru aşındırır. Dağlı yerlerde derine doğru aşındırma fazladır.
GERİYE DOĞRU AŞINDIRMA: Akarsuyun ağız kısmından kaynak kısmına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli Denge Profilidir.
DENGE PROFİLİ: Akarsuyun ağız kısmı ile kaynağının aynı seviyeye gelmesidir. Türkiye’deki akarsular henüz denge profiline ulaşmamıştır bunun sebebi Türkiye’nin oluşumunu geç tamamlamış genç bir ülke olmasıdır.
YANA DOĞRU AŞINDIRMA: Eğimin azaldığı yerlerde akarsu derine aşındırma yapamaz bunun yerine aktığı tabanı yana doğru aşındırarak genişletir. Yana doğru aşındırma yapan bir akarsuyun vadi tabanı genişleyecektir.
KAİDE SEVİYESİ: Akarsuyun yatağını derine doğru aşındırabileceği en son seviyedir. Kaide seviyesi genellikle deniz seviyesidir.
AKIM(DEBİ): Akarsuyun belirli bir kesitinden geçen su miktarının m3 cinsinden değeridir. Akarsuyun akımı;
- İklime
- Akarsu yatağının genişliğine
- Eğime bağlıdır.
AKARSU REJİMİ: Akarsuyun debisinde yıl içinde meydana gelen değişikliklere denir. Yıl içinde seviyesi çok değişen akarsuların rejimleri düzensiz, seviyesi az değişen akarsuların rejimleri düzenli olur. Yağış rejimi düzenli olan iklim bölgelerinde akan akarsuların rejimleri de düzenli olur.
AKARSUYUN SEL ve SU TAŞKINI POTANSİYELİ
Akarsuyun sel ve su taşkını potansiyelini etkileyen iki ana faktör bulunur.
İKLİM
YAĞIŞ miktarının aşırı olduğu yerlerde akarsu dar ve derin bir vadide aksa bile sel ve taşkın meydana gelecektir. Karadeniz bölgesindeki akarsuların dar vadilerde aklamalarına rağmen aşırı yağış yüzünden sel ve su taşkını yüksek olan akarsulardır.
YER ŞEKİLLERİ
AKARSU YATAĞINDA ENGEBE AZ – SEL POTANSİYELİ FAZLA İSE:
Engebenin az olduğu alanlarda akarsu sığ (derin olmayan) yatakta aktığı için az bir yağışta bile yatağını taşırarak sel ve taşkınlara neden olur. Ör; Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük e Büyük Menderes, Asi
AKARSU YATAĞINDA ENGEBE FAZLA – SEL POTANSİYELİ AZ İSE:
Engebenin fazla olduğu yerlerde akarsu derin vadilerde aktığı için yağış aşırı olmadığı takdir de sel ve su taşkını gerçekleşme ihtimali az olur. Ör; Doğu Anadolu Bölgemizde akan akarsuların sel ve su taşkını potansiyelleri az olur.
AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YERŞEKİLLERİ
AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
VADİLER
ÇENTİK VADİ (KERTİK VADİ)
Eğimin fazla olduğu yerlerde akarsuların “V “ profilinde aşındırarak oluşturduğu vadilerdir. Bu vadiler ‘de baraj yapımı kolay olur. Doğu Anadolu Bölgesi gibi dağlık ve eğimli alanlarda bu vadilere sık rastlanır.
BOĞAZ (YARMA) VADİ
Dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde akarsuların dağları yararak oluşturdukları boğazlardır.
KANYON VADİ
Genellikle eriyebilen kayaçların bulunduğu arazilerde vadi yamacını oluşturan yatay tabakaların dirençlerinin farklı olması nedeniyle, farklı seviyede aşınmasıyla oluşan basamaklı yamaçlara sahip vadilerdir.
En güzel örneklerinden biri, Köprü çayının aşındırması ile oluşan Köprülü Kanyon’dur.
GENİŞ TABANLI VADİ (TABANLI VADİ)
Eğimin az olduğu yüzeylerde akan akarsuların yatağını yana doğru aşındırması ile oluşur. Ege Bölgesindeki grabenlerde akan akarsularda görülür.
ASİMETRİK VADİ (Yatık Yamaçlı)
Farklı sertlikteki kayaçlardan oluşan yamaçlardan birinin hızlı, diğerinin yavaş aşınması sonucunda oluşur. Vadi yamaçlarından biri yatık diğeri dik olur.
PLATOLAR
Akarsu aşındırması ile oluşan etrafına göre yüksek düzlüklere denir. Türkiye’de platoların fazla olmasının nedeni. 2. Jeolojik zamandaki düzleşme ve 3.-4. Jeolojik zamandaki toptan yükselmelerdir.
PERİ BACALARI
Karma oluşumlu yerşekilleridir. İç kuvvetler (volkanizma) ve dış kuvvetler (Akarsu) birlikte oluşturmuşlardır.
Malzeme iç kuvvetler tarafından, şekil akarsu ve sel suları tarafından verilmiştir.
“Peri bacalarının oluşumunda akarsular ve selleri mi yoksa rüzgar mı etkilidir? ” sorusunun cevabına aşağıdaki bölümden ulaşabilirsiniz.
ŞELALE (Dev Kazanı)
Eğimin fazla olduğu yerlerde akan akarsuların yüksekten dökülmeleri ile şelaleler oluşur. Şelale altında suyun aşındırması ile oluşan oyuklara dev kazanı denir.
KIRGIBAYIR (BADLANDS)
Bitki örtüsün cılız olduğu eğimli yüzeylerde sel sularının oluşturduğu eğimli arazilerdir. İç Anadolu Bölgesinde rastlanılır. Üzerinde tarım yada diğer faaliyetler yapılamaz.
PENEPLEN (YONTUKDÜZ)
Akarsular tarafından aşındırılmış deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlüklerdir.Peneplene uğramış bir arazide gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark az olur ve akarsular menderes çizer.
DENGE PROFİLİ
Akarsuyun yatağını geriye doğru aşındırmasıyla oluşan az eğimli, deniz seviyesine inmiş yatak eğrisidir.Türkiye’deki araziler 3. ve 4.Jeolojik zamanlarda oluştukları için bu arazilerde akan akarsular denge profiline ulaşmamışlardır. Denge profiline ulaşan akarsuyun enerji potansiyelide azalır.
AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
BİRİKİNTİ KONİSİ ve YELPAZESİ
Dağ yamaçlarından inen suların, eğimin azaldığı dağ eteklerinde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle birikinti konileri, bunların genişleyerek yayvan bir şekil alması ile birikinti yelpazeleri oluşur.
DAĞ ETEĞİ OVASI
Birikinti yelpazelerinin genişleyerek birleşmesiyle oluşan dalgalı düzlüklerdir. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı yerlerdir.
DAĞ İÇİ OVASI
Dağ eteği ovalarının birbirlerine bağlanması ile oluşur. Elazığ ve Malatya ovaları örnek gösterilebilir.
TABAN SEVİYESİ OVASI
Genellikle deltalarn gerisinde kara üzerindeki biriktirmelerle oluşurlar. Bu ovalar üzerinde akarsu büklümler yaparakdenize dökülür.
DELTA OVASI
DELTA OVASI: Akarsuyun denize döküldüğü yerde alüvyonları biriktirerek üçgen şeklinde bir kara parçası oluştururlar buna delta ovası denir.
DELTA OVASININ OLUŞABİLMESİ İÇİN;
- Akarsuyun bol malzeme taşıması
- Kıyıda dalga ve akıntının az olması
- Kıyıda gel-git genliğinin az olması
- Kıta sahanlığının (Şelf Alanı) geniş olması
- Akarsu havzasındaki kayaçların kolay erimemesi gerekir
Deltanın kesitine bakıldığında, alt kısmında iri parçaların olması akarsuyun taşıma gücünün fazla olduğunun göstergesidir. Orta kısmında küçük parçaların olması akarsuyun taşıma gücünün azaldığını gösteri. Yani akımının düştüğünü gösterir. Üst kısmında yine iri parçaların birikmesi yeniden akarsuyun akış hızının arttığını dolayısıyla akımının yükseldiğinin göstergesidir. Bu kesite bakarak akarsuyun akımının önce yüksek olduğu, sonra azaldığı sonrasında tekrar arttığını söyleyerek akım grafiğini bu doğrultuda oluşturabiliriz.
IRMAK ADASI
Akarsuyun eğiminin ve hızının azldığı yerlerde, akarsu taşıdığı malzemeleri kendi yatağı içinde akarsuyun içinde biriktirir. Akımın arttığı dönemlerde bu adacıklar kaybolurken, akımın azaldığı dönemde bu adacıklar tekrar belirir.
AKARSU AŞINDIRMASININ ve BİRİKTİRMESİNİN BİRLİKTE ETKİLİ OLDUĞU ŞEKİLLER
MENDERES (BÜKLÜM)
Eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun S şekline kıvrım çizerek akmasıyla oluşan şekillerdir. Hem akasu aşındırması hem de biriktirmesi vardır.Menderes oluşturan akarsuların;
- Boyları uzamıştır.
- Yatak eğimleri azdır.
- Akış hızı azalmıştır
- Enerji potansiyeli azalmıştır.
- Sel ve Su taşkını potansiyeli artmışttır.
- Doğrudan sulama için elverişlidir.
- Sık yatak değiştirirler
- Üzerilerinde kopuk mendereslere rastlanır.
SEKİ (TARAÇA)
Akarsuların herhangi bir nedenle canlanarak ve yataklarını yeniden aşındırarak oluşturdukları basamaklı şekillerdir. Oluşumunda epirojenez veya iklim etkildir.
